Türkiye’de her 6 dakikada bir kişi sigaraya bağlı hastalıklar nedeni ile hayatını kaybetmektedir. Tüm ölümlerin ve kronik hastalıkların önüne geçebilmek adına ülkemizde sigara kullanımı ile ilgili vatandaşı bilinçlendiren ve halk sağlığını koruyan kanunlar, Dünya’da birçok ülkeden daha önce kabul edilip yürürlüğe girmiştir.
Sigarayla mücadelede ilk uluslararası anlaşma olan “Tütün Kontrolü Çerçeve Sözleşmesi (TKÇS)” 21 Mayıs 2003 tarihinde Dünya Sağlık Örgütü’nün (DSÖ) 56. Dünya Sağlık Asamblesi’nde kabul edilmiştir. Ülkemizde de 28 Nisan 2004 tarihinde TBMM’de kabul edilip Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir. Türkiye sözleşmeyi imzalayan 43. ülke konumunda olup günümüzde 181 ülke bu sözleşmeye taraftır.
TKÇS’nin imzalanması ile birlikte ülkemizde başlatılan sigara kontrolüne yönelik çalışmalar hız kazanmıştır. İlgili Bakanlıklar, üniversiteler ve sivil toplum örgütlerinden 130’a yakın uzmanın iş birliği ile hazırlanan ilk “Ulusal Tütün Kontrol Programı” 07 Ekim 2006 tarihinde Başbakanlık Genelgesi ile yayımlanmıştır. Ardından “Ulusal Tütün Kontrol Programı Eylem Planı 2008-2012” hazırlanmış ve 12 Aralık 2007’de bizzat Sayın Recep Tayyip ERDOĞAN tarafından kamuoyuna tanıtılmıştır. Ulusal Tütün Kontrol Programı’nın uygulanması için 2007 yılında 81 ilimizde “İl Tütün Kontrol Kurulları” oluşturulmuştur. Yürütülen çalışmaların daha etkili ve sürdürülebilir olması amacıyla da Sağlık Bakanlığı’nda Aralık 2007’de Tütün ve Madde Bağımlılığı ile Mücadele Dairesi Başkanlığı kurulmuştur.
Türkiye’nin sigarayla mücadele çalışmalarına kattığı ivmeyle 5727 sayılı “Tütün Mamullerinin Zararlarının Önlenmesine Dair Kanunda Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun” 03 Ocak 2008 tarihinde TBMM’de kabul edilmiştir. Söz konusu kanunun kamuya açık kapalı alanları ile ilgili hükümleri 19 Mayıs 2008, özel hukuk kişilerine ait olan lokantalar ile kahvehane, kafeterya, birahane gibi eğlence hizmeti verilen işletmelerde tütün ürünlerinin tüketilmemesi ile ilgili hükmü ise 19 Temmuz 2009 tarihinde yürürlüğe girmiştir. Kanunun tüm hükümleriyle yürürlüğe girmesiyle, ikamete mahsus konutlar hariç tüm kapalı alanlarda sigara kullanma yasağı getirilmiştir. Bu kanunla, başta çocuk ve gençler olmak üzere tüm toplumu geleneksel sigara dumanına bağlı pasif maruziyetten korumak amaçlanmaktadır.
19 Temmuz 2009 itibariyle ülkemiz, DSÖ verilerine göre sigara kontrolüne yönelik en geniş kapsamlı yasası olan Bermuda, Yeni Zelanda, Uruguay, İngiltere ve İrlanda’dan sonra Dünya’daki 6., Avrupa’daki 3.ülke konumuna gelmiştir.
25 Şubat 2011 tarihinde 6111 sayılı Kanunla yapılan düzenlemeyle işletmelere ceza verme yetkisi belediyelerden alınıp mahalli mülki amirlere verilirken 12 Temmuz 2012 tarihinde yapılan mevzuat düzenlemeleriyle 4207 sayılı Kanun hükümlerine aykırı davranan işletmelere yazılı uyarı yapılmaksızın idari para cezası uygulama yetkisi verilmiştir.
Türkiye, 2008 yılından itibaren yürüttüğü tütün kontrolüne yönelik mücadelede DSÖ’nün tütün kontrol çalışmalarına rehberlik etmesi için tüm üye ülkelere önerdiği “Tütün Salgınını Kontrol Etmeye Yönelik Politika Paketi” (M-POWER) ölçütlerini tamamını yerine getiren ilk ülke olmuştur. Ülkemizin 12 Temmuz 2012 tarihinde yapılan yasal düzenlemelerle yakaladığı bu başarı, 10 Eylül 2012 tarihinde gerçekleştirilen DSÖ Avrupa Bölgesi 62. Bölge Toplantısında, Avrupa Bölge Direktörü tarafından da tüm ülkelere duyurulmuş ve DSÖ Avrupa Bölge Ofisi, 42 ülke temsilcisinin katılımıyla yapılan 2012 Yılı Değerlendirme Toplantısı’nı 18-20 Eylül 2012 tarihlerinde ülkemizde gerçekleştirmiştir.
TKÇS’nin 15’inci maddesi kapsamında hazırlanan "Tütün Ürünlerinin Yasadışı Ticaretinin Önlenmesine Yönelik Uluslararası Protokol" DSÖ tarafından 10 Ocak 2013 tarihinde imzaya açılmış, Türkiye protokolü ilk gün imzalayan 12 ülkeden biri olmuştur. "Tütün Ürünlerinin Yasadışı Ticaretinin Önlenmesine Yönelik Uluslararası Protokol" 25 Ekim 2017 tarihinde TBMM’de kabul edilmiş ve Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe girmiştir.
11 Haziran 2013 tarih ve 28674 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe giren 6487 sayılı “Bazı Kanunlar ile 375 Sayılı Kanun Hükmünde Kararnamede Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun”un 26 ve 27. maddeleriyle, 4207 sayılı Tütün Ürünlerinin Zararlarının Önlenmesi ve Kontrolü Hakkında Kanun’da değişiklikler yapılmıştır. Bu değişikliklerle hususi araçların sürücü koltuklarında tütün ürünlerinin tüketilmesi yasaklanmıştır.
Dünya Sağlık Örgütü tarafından hazırlanan ve 10 Temmuz 2013 tarihinde açıklanan “2013 Küresel Tütün Epidemisi Raporu”nda, Türkiye’nin M-POWER kriterlerinin tamamını yerine getiren ilk ülke olduğu, tütün kontrol çalışmalarında tüm dünyaya örnek gösterildiği resmen ilan edilmiştir.
2015-2018 dönemini kapsayan “Ulusal Tütün Kontrol Programı Eylem Planı”, TKÇS’nin ruhuna uygun olarak ülkemizin ihtiyaçları doğrultusunda güncellenerek Resmi Gazete’de yayımlandıktan sonra yürürlüğe girmiştir.
2015-2018 döneminde eylem planı kapsamında yürütülecek çalışmaların sahada uygulanmasına yönelik Sağlık Bakanlığının 2015/6 sayılı Tütün Kontrolü Uygulamaları Genelgesi yayımlanmıştır. Genelge ile kapalı alanların yanı sıra özellikle halkın yoğun olarak kullandığı bazı açık alanlarda da tütün ve tütün ürünü kullanımının önlenmesine yönelik düzenleme yapılmıştır.
Bu kapsamda;
- Havaalanı, otobüs terminali, tren garı, alışveriş merkezi, sinema, tiyatro, sağlık kurum ve kuruluşları gibi insanların yoğun olarak kullandıkları ve toplu halde giriş çıkışın olduğu kapalı alan mahiyetindeki yerlerin giriş kapılarına asgari 5 metre mesafede olacak şekilde sigara tüketilmesinin önlenmesi,
- Kamu kurum ve kuruluşlarımızın açık alanların yalnızca belirlenmiş yerlerinde sigara tüketimine müsaade etmeleri, bu alanların toplam açık alana oranının %30’dan fazla olmaması ve giriş kapısından en az 10 metre mesafede olmasına riayet ederek, Dumansız Kampüs uygulamalarının yaygınlaştırılması,
- Kamuya açık çocuk parkı gibi temelde çocukların faydalandığı tüm açık alanlarda ve yürüyüş yolu, aletli egzersiz yapılan kısımlar gibi vatandaşların spor yapmaları için kurumlarca oluşturulmuş alanlarda sigara kullanımının önlenmesine yönelik çalışmaların yapılmasına dair yeni düzenlemeler getirilmiştir.
2015/1 sayılı Başbakanlık Genelgesi ile Ulusal Tütün Kontrol Programı Eylem Planı çalışmaları kapsamında “Ulusal Tütün Kontrol Koordinasyon Komitesi”nin kurulmasına karar verilmiştir. Bu kapsamda 14.05.2015 tarihinde Sağlık Bakanlığının koordinasyonunda, Adalet Bakanlığı, Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı, Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı, Ekonomi Bakanlığı, Gençlik ve Spor Bakanlığı, Gıda Tarım ve Hayvancılık Bakanlığı, Gümrük ve Ticaret Bakanlığı, Maliye Bakanlığı, Milli Eğitim Bakanlığı, Radyo ve Televizyon Üst Kurulu ve Türkiye İstatistik Kurumu temsilcilerinin katılımıyla Komite ilk toplantısını yapmıştır.
Ulusal Tütün Kontrol Programı Eylem Planı kapsamında yürütülen çalışmaların değerlendirilmesi amacıyla 18-20 Kasım 2015 tarihleri arasında Antalya’da "Ulusal Tütün Kontrol Programı Eylem Planı Çalıştayı ve İl Değerlendirme Toplantısı” düzenlenmiştir. Toplantıya eylem planı kapsamında paydaş kurumların, meslek ve sivil toplum örgütlerinin temsilcileri, akademisyenler ve Sağlık Bakanlığı il temsilcileri katılmıştır. Toplantıda, eylem planının değerlendirilmesinin yanı sıra tütün kontrol çalışmaları kapsamında sahada yaşanan sorunlar, çözüm önerileri ve tütünle mücadele çalışmalarının geliştirilmesine ilişkin değerlendirmeler yapılmıştır.
Türkiye’de yürütülen sigara ile mücadele çalışmalarının temel amaçlarından biri olan “Çocuk ve Gençlerin Tütün Ürünlerinin Zararlarından Korunması” amacına yönelik Sağlık Bakanlığı, sivil toplum kuruluşlarından gönüllü olarak katılan gençlerle birlikte çalışmalar yürütmektedir. İlki 09-10 Nisan 2016 tarihinde, ikincisi 30 Mayıs 2016 tarihinde yapılan Tütünle Mücadelede Sivil Toplum ve Gençlik Çalıştayı’nda, gençlerin tütün ürünlerinden korunması ve sigarayla mücadele çalışmalarına aktif katılımlarının sağlanmasına yönelik çalışmalara yer verilmiştir. Sağlık Bakanlığının gençlerle birlikte yürüttüğü bu çalışmalar neticesinde oluşturulan “Tütünle Mücadele Gençlik Eylem Planı”, 31 Mayıs 2016 Dünya Tütünsüz Günü kutlamalarında gençlerin kendi aralarından seçtikleri bir temsilci tarafından kamuoyuna tanıtılmıştır.
Tütün Kontrolü Strateji Belgesi ve Eylem Planı, tüm bireyleri tütün ürünlerinin sağlık, ekonomik, çevresel ve sosyal zararlarından korumak amacıyla 2018-2023 dönemini kapsayacak şekilde güncellenmiştir. 2015-2018 Tütün Kontrolü Strateji Belgesi ve Eylem Planlarından devam edecek faaliyetlere, güncel ihtiyaçlara yönelik yeni inisiyatif ve faaliyetlerin de eklenmesi ile güçlendirilen Tütün Kontrolü Strateji Belgesi ve Eylem Planı, 30 Mayıs 2018 tarihinde Bağımlılıkla Mücadele Yüksek Kurulu Başkanı tarafından imzalanarak yürürlüğe girmiştir.
14 Şubat 2019 tarihli 30686 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan 2019/2 sayılı Cumhurbaşkanlığı Genelgesiyle, Bağımlılıkla Mücadele Yüksek Kurulu’nun Cumhurbaşkanı Yardımcısı başkanlığında toplanması talimatlandırılmıştır. Yüksek Kurul; Adalet, Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler, Çevre ve Şehircilik, Gençlik ve Spor, Hazine ve Maliye, İçişleri, Milli Eğitim, Sağlık, Tarım ve Orman, Ticaret, Ulaştırma ve Altyapı Bakanları ile Cumhurbaşkanlığı Sağlık Politikaları Kurulu Başkanvekilinin katılımıyla yeniden oluşturmuştur.
03 Temmuz 2019 tarihinde yapılan BMYK toplantısında onaylanan Bağımlılık İle Mücadele Kurullarının Çalışma Usul ve Esasları 09 Ağustos 2019 tarihinde 81 il valiliğine ve ilgili kurumlara iletilmiştir.
Ayrıca ülkemizde Covid 19 Pandemisinin etkilerini de göz önünde bulundurularak sigara ile mücadelede ekstra önlemler alınmıştır. Bu kapsamda;
- Mart 2020 tarihli ve 5361 sayılı İçişleri Bakanlığı Genelgesi ile Covid 19 salgınının yayılımının önlenmesi amacıyla nargile sunumu yapan işletmelerin faaliyetleri geçici süreyle yasaklandı. 27 Haziran 2021 tarihli ve 10530 sayılı İçişleri Bakanlığı Genelgesi ile normalleşme çalışmaları kapsamında nargile sunumu yapan işletmelerin tekrar faaliyete başlamasına izin verilmemiştir.
- İçişleri Bakanlığı’nın 11.11.2020 tarihli ve 18579 sayılı Genelgesi ile maskenin doğru ve sürekli takılmasını sağlamak amacıyla 12.11.2020 tarihinden itibaren tüm illerde, vatandaşların yoğun olarak bulunduğu/ bulunabileceği sokak, cadde, meydan ve toplu taşıma araçlarının durakları gibi alanlarda sigara kullanımı yasaklanmıştır.
TKÇS hükümlerinden biri olan ve tütün kontrolünde en etkili uygulamalardan birisi olarak değerlendirilen “vergi artışı” konusunda da ülkemiz önemli başarılar elde etmiştir. Bu bağlamda yürütülen çalışmalara Maliye Bakanlığı tam destek vermiş ve Dünya Sağlık Örgütü’nün tütün ürünlerinde en az %75 olarak uygulanmasını istediği vergi oranı, 2022 yılı itibariyle %86.60 olarak uygulanmaktadır.