Kardiyovasküler hastalıklar, kanserler, kronik solunum hastalıkları ve diyabet başta olmak üzere bulaşıcı olmayan hastalıklar, dünyanın en gönde gelen ölüm nedenleri arasındadır. Bulaşıcı olmayan hastalıklar her yıl 36 milyondan fazla can alırken (küresel ölümlerin %63’ü) bu ölümlerin 14 milyonu 30 ila 70 yaş arasında olup erken ölüm niteliği taşımaktadır. Bu zamansız ölümlerin %86’sı düşük ve orta gelirli ülkelerde görülmektedir. Bu durum ise önümüzdeki 15 yıl içerisinde 7 trilyon dolarlık kümülatif ekonomik kayıp yaşanmasına ve milyonlarca insanın yoksulluk sarmalında kalmasına yol açacaktır.
Bulaşıcı olmayan hastalıklardan kaynaklanan bu erken ölümlerin çoğu, sağlık sistemlerinin bu hastalıkların sağlık hizmeti ihtiyaçlarına daha etkin ve adil biçimde yanıt verebilir hale getirilmesiyle ve tütün kullanımı, sağlıksız diyet, fiziksel inaktivite ve zararlı düzeyde alkol kullanımı gibi ortak risk faktörleri üzerine çalışan sağlık dışı sektörlere ilişkin kamu politikalarını etkilemek suretiyle büyük ölçüde önlenebilir.
Dünya Sağlık Örgütü’ne üye devletlerin sağlık bakanları tarafından Mayıs 2011’de onaylanan Bulaşıcı Olmayan Hastalıklara ilişkin Moskova Bildirgesi’nde, devlet ve hükümet başkanları tarafından Eylül 2011’de onaylanan BM Bulaşıcı Olmayan Hastalıklar Siyasi Bildirgesi’nde bulaşıcı olmayan hastalıkların önlenebilirliğine ilişkin geniş bilgi ve deneyim birikimine ve bu hastalıkların önlenmesi ve kontrolüne ilişkin çok sektörlü ulusal politika ve planlar geliştirme, güçlendirme ve ulusal koşullara uygun ulusal hedefler ve göstergeler geliştirilmesi hususunu değerlendirme taahhüdünde bulunmuşlardır.
Bu taahhütlerin gerçekleştirilmesi amacıyla, Dünya Sağlık Asamblesi Mayıs 2013’te Bulaşıcı Olmayan Hastalıkların Önlenmesi ve Kontrolüne ilişkin 2013-2020 Küresel Eylem Planı’nı onaylamıştır. Küresel Eylem Planı ile üye devletlere, uluslararası ortaklara ve DSÖ’ye, 2013-2020 yılları arasında bir bütün olarak uygulandığında bulaşıcı olmayan hastalıklardan kaynaklanan zamansız ölümlerin 2025 yılına kadar göreli olarak %25 azaltılması hedefi de dahil olmak üzere 2025 yılına kadar ulaşılması gereken 9 küresel BOH hedefine yönelik ilerleme kaydedilmesine katkıda bulunacak bir yol haritası ve politika seçenekleri menüsü sunulmaktadır.
DSÖ’nün BOH Küresel izleme çerçevesi, kıyaslama için temel durum 2010 yılı alınmak kaydıyla, 2015 yılına kadar 9 küresel BOH hedefine ulaşma durumunun izlenmesi ve raporlanması yoluyla Küresel Eylem Planının uygulanmasını izlemeye başlayacaktır. Bu kapsamda, hükümetler Küresel Eylem Planını dikkate alarak;
DSÖ ve diğer BM kuruluşları bu ulusal çalışmalara tabandan yukarı politik tavsiyeleri ve tütün ürünlerine uygulanan vergilerin artırılması, gıdalarda tuz oranının azaltılması, kalp krizlerini ve inmeyi önleyici pahalı ilaçlara erişimin iyileştirilmesi gibi büyük farklar yaratabilecek göreli basit adımların atılmasına ilişkin ulusal hedefler belirlenmesinde yardımcı olmak gibi ileri düzey teknik destek sağlayacaktır.
Birleşmiş Milletlerin, bulaşıcı olmayan hastalıklarla mücadele konusunda ulusal çalışmaları desteklemek için hazırladığı bu ortamda bulaşıcı olmayan hastalıkların 21. Yüzyılın en önemli güçlüklerinden biri olduğu ve 2015 sonrası kalkınma gündeminde küresel düzeyde ilerleme sağlamaya dönük yeni fırsatların bulunduğu hususlarında da farkındalığın artırılması gereklidir.
Derneğimiz de bu gelişmeler çerçevesinde, bulaşıcı olmayan hastalıkların ulusal ve küresel hedeflerine ulaşması yönünde bir sivil toplum örgütüne bu tabloda düşen görev bilinciyle, gerek risk faktörlerinin azaltılması gerekse bulaşıcı olmayan hastalıklar ve risk faktörleri farkındalığın artırılmasına yönelik projeler geliştirmekte ve yürütmektedir.
DSÖ fiziksel aktiviteyi iskelet kasları tarafından üretilen, enerji gerektiren herhangi bir bedensel hareket (çalışırken, oynarken, ev işleri yaparken ve boş zamanlarda yapılan hareketler dahil) olarak tanımlamaktadır. Fiziksel aktivite tanımı, fiziksel aktivitenin alt kategorisi olan planlı, yapılandırılmış, tekrar eden ve fiziksel sağlığın bir ya da daha fazla bileşenini iyileştirmeyi ya da korumayı amaçlayan “egzersiz” ile karıştırılmamalıdır. Hem orta hem de şiddetli yoğunlukta fiziksel aktivite sağlık avantajları getirir.
Fiziksel aktivite ile ilgili önemli global veriler şu şekildedir:
2013’de DSÖ Üye Devletler yetersiz fiziksel aktiviteyi 2025’e kadar %10 azaltma hedefini ve “Bulaşıcı Olmayan Hastalıkları Önleme ve Kontrol Küresel Eylem Planı 2013-2020” stratejilerini kabul ettiler.
Fiziksel aktiviteyi artırmak amaçlı politikalar:
2014’de Dünya Sağlık Asamblesi tarafından kabul edilen “Küresel Diyet, Fiziksel Aktivite ve Sağlık Stratejisi” dünya çapında fiziksel aktiviteyi artırmak için gerekli eylemleri tanımlamaktadır. Strateji fiziksel aktiviteyi artırmak amacıyla küresel, bölgesel ve yerel düzeylerde harekete geçmek için paydaşları çağırmaktadır.
2010 yılında DSÖ tarafından yayınlanan, “Sağlık için Fiziksel Aktivite Küresel Öneriler”, fiziksel aktivite ile BOH’leri önlemeye odaklanmıştır.
Burada küresel olarak tavsiye edilen fiziksel aktivite düzeylerine ulaşmak için farklı politika seçenekleri önerilmektedir, örneğin;
DSÖ; yetişkinlerde fiziksel aktiviteyi ölçmek için Küresel Fiziksel Aktivite Anketi geliştirmiştir. Bu anket ülkelere, BOH’ların temel risk faktörlerinden biri olan yetersiz fiziksel aktiviteyi izlemede yardımcı olmaktadır. Küresel Fiziksel Aktivite Anketi, BOH’ların temel risk faktörlerini izleme sitemi olan WHO Stepwise yaklaşımına entegre edilmiştir.
Küresel okul temelli öğrenci sağlık araştırması (GSHS)’na okul çocuklarında yetersiz fiziksel aktiviteyi değerlendirmek için bir modül entegre edilmiştir. Bu araştırma, 13-17 yaş arası gençlerde 10 kilit alanda davranışsal risk ve koruma faktörlerini değerlendirmek ve ölçmeye yardımcı olmak için DSÖ/US CDC izleme projesi olarak geliştirilmiştir.
2013’de Dünya Sağlı Asamblesi, BOH’lardan kaynaklanan prematüre ölümlerini %25 azaltmayı ve 2025’e kadar yetersiz fiziksel aktiviteyi %10 azaltmayı da içeren küresel gönüllü hedefler dizisi üzerinde anlaşmıştır.
“Bulaşıcı Olmayan Hastalıkların Önlenmesi ve Kontrolü için Küresel Eylem Planı 2013-2020″ Üye ülkeler, DSÖ ve BM Ajanslarına bu hedeflere etkili şekilde nasıl ulaşacakları konusunda rehberlik etmektedir. Üye devletlere eylemleri uygulamak ve hedeflere ulaşmada yardımcı olmak amacıyla sektöre özel bir araç kit DSÖ tarafından geliştirilme aşamasındadır. DSÖ, üye devletlerin fiziksel aktiviteyi teşvik etme çabalarını desteklemek için çeşitli ortaklıklar (UNESCO, UNOSPD, IOC) kurmuştur.
Bu nedenlerle derneğimiz toplumda fiziksel aktivite bilincinin artırılması ve toplum genelinde fiziksel inaktivitenin düşürülmesinde, global ve ulusal stratejilerle hizalalı bir şekilde Hareketli Hayatı Teşvik Projesi'ne başlamıştır ve bu projeyi başarıyla yürütmektedir.
Yeterli sebze ve meyve tüketimi; kardiyovasküler hastalıklar, mide kanseri ve kolorektal kanser riskini azaltır. Çoğu insan DSÖ tarafından hastalık önleme için tavsiye edilenden daha fazla tuz tüketmektedir; yüksek tuz tüketimi, yüksek tansiyon ve kardiyovasküler riske dair önemli bir belirleyicidir. Doymuş yağların ve trans yağ asitlerinin fazla tüketimi, kalp hastalığıyla ilişkilidir. Sağlıksız beslenme, kıt kaynaklı ortamlarda hızla yükselmektedir. Eldeki veriler, yağ alımının alt-orta gelirli ülkelerde 1980’lerden bu yana hızla arttığını göstermektedir.
Fazla kilo ve obezite yüzünden her yıl en az 2,8 milyon kişi hayatını kaybetmektedir. Kalp hastalığı, felç ve diyabet riski beden kütle indeksinin (BKİ) artmasına bağlı olarak giderek artmaktadır. DSÖ Avrupa Bölgesi, Doğu Akdeniz Bölgesi ve Amerika Kıtası Bölgesi’nde kadınların %50’sinden fazlası fazla kiloludur. Bebekler ve çocuklar arasındaki en yüksek fazla kilo prevalansı, üst-orta gelir gruplarındadır. Fazla kilodaki en hızlı artış ise alt-orta gelir grubunda görülmektedir.
Tüm dünyada fazla kiloluluğun ve obezitenin (şişmanlığın) prevalansı giderek artmakta olup obezite prevalansı 1980’den beri iki katından daha yüksek bir artış göstermiştir. 2008 yılında 20 yaş ve üzeri 1.4 milyarı aşkın erişkin fazla kilolu ya da obez olup bunların ise 200 milyonu erkek, 300 milyonu kadın şişmandır. 2010 yılında beş yaş altı çocukların 40 milyondan fazlası fazla kiloludur.
Obezite ile mücadelede DSÖ başta olmak üzere pek çok uluslararası kuruluş, tüm dünyada beslenme alışkanlıklarının değiştirilmesi, yeterli ve dengeli beslenme alışkanlıklarının yerleştirilmesi için çeşitli programlar geliştirerek bu programlara öncülük etmekte ve dünyadaki birçok ülke tarafından bu çabalar farklı strateji ve eylem planlarıyla bireylere ulaştırılmaya çalışılmaktadır. DSÖ tarafından “Küresel Beslenme, Fiziksel Aktivite ve Sağlık Stratejisi” nin geliştirilmesi, İkinci Avrupa Beslenme Eylem Planı’nda özellikle çocukluk ve adolesan dönemi obezitesi ile mücadeleye yer verilmesi, Avrupa Komisyonu tarafından Avrupa’da beslenme, fazla kiloluluk ve obezite ile ilişkili hastalıklar konusunda stratejiyi de içeren “Beyaz Döküman”ın hazırlanması, Avrupa Birliği “Beslenme, Fiziksel Aktivite ve Sağlık Platformu”nun oluşturulması bu girişimlere örnek olarak verilebilir.
Ülkemizde de obezite ile mücadele ulusal sağlık politikasına ilişkin çeşitli yayınlarda yer almıştır. T.C. Sağlık Bakanlığı’nın 2013-2017 yılı Stratejik Planında da “Toplumu sağlıklı beslenme, obezite ve fiziksel aktivite konularında bilgilendirmek ve bilinçlendirmek, sağlıklı beslenme ve düzenli fiziksel aktivite alışkanlığı kazandırmak için destekleyici çevrelerle programlar oluşturmak” hedefler arasında yer almaktadır.
Obezitenin önlenmesine yönelik faaliyetlere hız vermek, belirlenen hedeflere ulaşmak, ihtiyaçlar doğrultusunda yeni hedef ve stratejiler belirlemek ve faaliyetlerin belirli bir çerçevede yürütülmesini sağlamak amacıyla “Türkiye Obezite ile Mücadele ve Kontrol Programı (2010-2014)” hazırlanarak ilk baskısı Şubat 2010 tarihinde yayımlanmıştır. Program obezite ile mücadelede yeterli ve dengeli beslenmenin sağlanmasına yönelik önlemlerin yanı sıra toplumda düzenli fiziksel aktivitenin teşvik edilmesine dair hususları da kapsadığından adı “Türkiye Sağlıklı Beslenme ve Hareketli Hayat Programı“ olarak değiştirilerek 29 Eylül 2010 tarihinde yayımlanmıştır. Ayrıca “Türkiye Sağlıklı Beslenme ve Hareketli Hayat Programı” kapsamında Türkiye Aşırı Tuz Tüketiminin Azaltılması Programı (2011-2015) hazırlanmış ve uygulamaya başlanmıştır. Etiketleme, gıda sektörü ile işbirliği ve halk farkındalık kampanyaları çalışmaları devam etmektedir. Ülkemizde etiketleme düzenlemesi için 29 Aralık 2012’de etiket yönetmeliği yürürlüğe girmiş ve gönüllü Günlük Karşılama Miktarları (GKM / Guideline Daily Amounts-GDAs) uygulaması için kamu kampanyaları ve eğitimler düzenlenmiştir. GKM bilgileri, isteğe bağlı olarak gıdaların etiketinde yer alabilir.
Yürütülmekte olunan diğer bir program Türkiye Diyabet Önleme ve Kontrol Programı’dır (2011- 2014). Türkiye Diyabet Önleme ve Kontrol Programı kapsamında da obezite ile mücadele edilmekte, halk farkındalık eğitim çalışmaları, uygun tedavi ve rehabilitasyon çalışmaları (klinik tanı tedavi rehberlerinin geliştirilmesi) izleme değerlendirme başlıklarında çalışmalar yürütülmektedir.
Derneğimiz Türkiye’de gıdada bilgi kirliliğinin giderilmesi ve beslenme konusunda global ve ulusal politikalarla paralel bir şekilde bilincin artırılması konusunda projeler geliştirmekte ve yürütmektedir. Bu hususta başlatmış olduğumuz ilk proje Beslenme Standartlarının Yükseltilmesi Projesi ile lifli gıdaların doğru tüketimine yönelik viral, etkileyici ve didaktik olmayan bilinçlendirme videoları hazırlaması ve bu videoların hedef kitleye etkin bir şekilde ulaştırılması hedeflenmiştir.
Tütün kullanımı, önemli ve önlenebilir bir halk sağlığı sorunudur. Dünyada ve Türkiye’de en önemli ölüm ve hastalık nedeni olan tütün kullanımı DSÖ tarafından da küresel bir mücadele alanı olarak kabul edilmiştir. Dünya genelinde tütün kullanımına bağlı hastalıklar nedeniyle yılda 6 milyon kişi hayatını kaybetmektedir. Ülkemizde bu sayı yılda 100 bin kişi olup tüm ölümlerin %23’ü tütüne bağlı hastalıklar sebebiyle olmaktadır. Dünyada 15 yaş üzeri nüfusta 1.2 milyar kişi tütün kullanmaktadır (her üç erişkinden biri), ülkemizde ise 15 yaş üzeri 16 milyon kişi tütün kullanmaktadır. Tütünle global veriler şu şekilde sıralanabilir:
Sigara kullanılması konusunda ve özellikle sigara içenlere yönelik üç temel veri şöyledir:
Ülkemizde tütünle mücadelede ilk yasal düzenleme 1996 yılında yapılmıştır. 2004 yılında, DSÖ tarafından kabul edilen Tütün Kontrol Çerçeve Sözleşmesi, TBMM’de kabul edilerek yürürlüğe girmiştir. 2006 yılında, Tütün Kontrolü Çerçeve Sözleşmesi kapsamında yapılacak tüm çalışmaların planlanması ve tütün tüketiminin kontrol altına alınması için hazırlanmış olan program Başbakanlık Genelgesi ekinde yayımlanmış, 2007 yılında, Ulusal Tütün Kontrol Programı’nın bir bütün olarak uygulanması ve takibi ile ilgili faaliyetlerin illerde yürütülebilmesi için İl Tütün Kontrol Kurulları 81 ilimizde kurulmuştur.
2007 yılında, Ulusal Tütün Kontrol Programı Eylem Planı Sayın Başbakanımızın katılımları ile kamuoyuna tanıtılmıştır. 2008 yılında, 4207 sayılı Kanunda değişiklik yapan 5727 sayılı “Tütün Mamullerinin Zararlarının Önlenmesine Dair Kanunda Değişiklik Yapılması Hakkında Kanun” kabul edilmiş ve yürürlüğe girmiştir. Pasif içicileri korumaya yönelik, dumansız bir Türkiye oluşturmak adına tüm kapalı alanlarda (restoran, bar ve kafeler hariç) sigara tüketiminin yasaklanması amaçlanmış ve“Dumansız Hava Sahası” kampanyası başlatılmıştır.
19 Temmuz 2009 tarihinde, tüm kapalı alanların yasaya dâhil olmasıyla (lokanta, kahvehane, bar ve kafeler), Türkiye’de tüm kapalı alanların dumansız hale getirilmesi sağlanmıştır.
Tütünle mücadele kapsamında yapılan hizmetler sonucunda, 15 Yaş Üzeri Nüfusun Sigara içme oranı 2006 yılında %33,4 iken bu oran 2012 yılı için %27,1’e gerilemiştir. 2008 yılına göre yaklaşık 2 milyon 200 bin kişi sigarayı bırakmış, kapalı alanlarda sigara dumanına pasif maruziyet oranı %60, yasak olmamasına rağmen evlerde sigara içenlerin oranı %35 azalmıştır. Tütünle Mücadelede Dünya Sağlık Örgütünün belirlediği kriterlere göre ülkemiz dünyada başarılı ilk 4 ülke arasında yer almaktadır.
Derneğimiz, diğer risk faktörlerinde olduğu gibi global ve ulusal politikalarla aynı doğrultuda geliştirilecek sigarayla mücadeleye yönelik proje çalışmalarına başladı. Tüm ulusal ve uluslararası otoritelerin görüşlerine, bilimsel kaynaklara dayanan verilerine, aynı zamanda da Sağlık Bakanlığı’nın konu ile ilgili çalışmalarına sitemizden ulaşabilirsiniz.
Alkol kullanım bozuklukları insanlık tarihi kadar eski olduğu bilinmektedir. Tarih boyunca Hipokrat’tan başlayarak pek çok hekim alkollü içkilerin insan sağlığına zararından söz etmişlerdir. Ancak alkol kullanımı sonucu oluşan bağımlılığın bir hastalık olarak ele alınması 150 öncesine dayanmaktadır.
Alkol kullanım bozukluklarının mortalite ve morbidite açısından önemi gün geçtikçe artmaktadır. Alkol kullanımı birçok batı ülkesinde yaygındır. ABD’de 1977’de yapılan bir ulusal çalışmada erkeklerin %86.6’sı, kadınların %77.5’i alkollü içecekler tüketmektedirler.
Hasta güçlendirme tüm dünyada sağlık terminolojisinde nispeten yeni gelişmekte olan bir kavramdır. Dünyada hasta dernekleri aracılığıyla yürütülmekte olan hasta güçlendirme programları, hasta ve hasta yakınlarının sağlık hizmetlerinden pasif yararlanıcı olmaktan çıkartılmalarını amaçlamaktadır. Bu programların genelinde hasta ve yakınlarının aktif olarak sağlık ile bunun doğal bir uzantısı olan yaşam kalitesi ve savaştıkları hastalık konularında bilinçlendirilmelerine öncelik verilmiştir. Bu programların bir ileri adımlarında,
Türkiye’de bu tip hasta odaklı bir yaklaşım henüz gelişmemiştir. Türkiye’de hastalar sağlık hizmetlerinin sadece yararlanıcısı olarak hareket etmektedir. Hasta dernekleri gibi, birlikten doğabilecek olan faydaların farkındalığı ve beklentisi de henüz bulunmamaktadır.
Bu nedenlerle Türkiye Halk Sağlığı Kurumu ve Sağlıklı Hayatı Teşvik ve Sağlık Politikaları Derneği arasında 5 Nisan 2016 tarihinde yapılan Kronik Hastalıklarla Mücadele İşbirliği Protokolü kapsamında “Diyabette Hasta ve Yakınlarını Güçlendirme Programı”na başlanılmasına karar verilmiştir. Bu program diyabetle mücadelede hastalara ve yakınlarına sorumluluk bilinci aşılamak ve bu savaşta öncelikli sorumluluğun kendilerine ait olduğu farkındalığını sağlamayı hedeflemektedir. Bu proje, aynı zamanda Türkiye’de Hasta Güçlendirme konusunda ilk temellerin atılması ve hasta derneklerinin oluşması konusunda da öncül rol oynayacaktır.
1 - Dünya Sağlık Örgütü, Sağlığın Teşviki ve Geliştirilmesine Yönelik Dönüm Noktaları: Global Konferanslardan Bildiriler, Geneva, 2009.
http://apps.who.int/iris/bitstream/10665/70578/2/9789755903620_tur.pdf (Erişim Tarihi: 4 Mayıs 2011)
2 - World Health Organization, Global Status Report on Noncoummunicable Diseases, Geneva, 2014. http://www.who.int/nmh/publications/ncd-status-report-2014/en/ (Erişim Tarihi: 23 Ekim 2014)
3 - Dünya Sağlık Örgütü, Bulaşıcı olmayan Hastalıkların Önlenmesine ve Kontrolüne İlişkin Küresel Eylem Planı 2013-2020, Geneva, 2013. http://www.thsk.gov.tr/dosya/birimler/kronik_hastaliklar/dokumanlar/2015-kuresel_eylem_plani/kuresel_eylem_plani.pdf (Erişim Tarihi: 7 Haziran 2015)
4 - T.C. Sağlık Bakanlığı Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Obezite, Diyabet ve Metabolik Hastalıklar Daire Başkanlığı, Türkiye Halk Sağlığı Kurumu, Dünya Sağlık Örgütü 2015-Fiziksel Aktivite, http://fizikselaktivite.gov.tr/tr/fiziksel-aktivite-dunya-saglik-orgutu-2015/ (Erişim Taihi:13 Ocak 2016)
5 - T.C. Sağlık Bakanlığı Türkiye Halk Sağlığı Kurumu Obezite - Diyabet ve Metabolik Hastalıklar Daire Başkanlığı, Türkiye Halk Sağlığı Kurumu, Türkiye Sağlıklı Beslenme ve Hareketli Hayat Programı (2013-2017), Yayın No:773, Ankara, 2013. (Erişim Tarihi: 8 Mart 2013)
6 - T.C Sağlık Bakanlığı, Türkiye’de Tütün Kontrolü Çalışmaları, http://www.saglik.gov.tr/TR/belge/1-15787/turkiyede-tutun-kontrolu-calismalari.html (Erişim Tarihi:30.09.2015)
7 - Probhat Jha, M.D., D. Phil., Rischard Peto, F.R.S., Tütün Kullanımı, Sigaranın Bırakılması ve Tütün Vergilerinin Küresel Etkileri, The New England Journal of Medicine, Cev: B., Nazmi, Toronto, 2014. (Erişim Tarihi: 16 Mart 2014)
8 - World Health Organization, (2015), Alcohol, http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs349/en/ (Erişim Tarihi:2 Şubat 2015)
9 - World Health Organization, Global Strategy to Reduce Harmful Use of Alcohol, Geneva, 2010. http://www.who.int/substance_abuse/activities/gsrhua/en/ (Erişim Tarihi:2 Şubat2015)
10 - World Health Organization, Global Status Report on Alcohol and Health 2014, Geneva, 2014, p.157. http://www.who.int/substance_abuse/publications/global_alcohol_report/msb_gsr_2014_2.pdf?ua=1 (Erişim Tarihi:2 Şubat2015)